Voor zijn voorstelling The Planet – A Lament op het Holland Festival in 2021 heb ik regisseur Garin Nugroho in opdracht van het festival in het Indonesisch geïnterviewd en uitgewerkt in het Nederlands.
In deze onzekere tijden met klimaatrampen en virusuitbraken worden we door de voorstelling The Planet – A Lament van de Indonesische regisseur Garin Nugroho met de neus op de feiten gedrukt: we moeten ons herbezinnen. De interdisciplinaire voorstelling met zang, dans en film vertelt het verlossende verhaal over overleven in een post-tsunami-landschap. Een gesprek met Nugroho over natuurrampen in Indonesië, de Melanesische cultuur en traditionele klaagliederen.
Het telefonisch interview met Nugroho vindt plaats op 13 maart 2020, de dag waarop de ernst van het coronavirus in Nederland begint door te dringen. Door corona is deze voorstelling uit 2020 te zien in het festival van 2021. Nugroho staat erom bekend dat hij de tijd goed aanvoelt. Zijn films doorbreken taboes en raken aan actuele, sociale kwesties, zoals Leaf on a Pillow (1998) over straatkinderen, Opera Jawa (2007) over de teloorgang van Javaanse traditie, Setan Jawa over de Javaanse mystiek (deze stille film met live muziek was in 2017 te zien op het Holland Festival) en Memories of My Body (2018) over de Javaanse cross-gender danser Rianto (hiermee opende de digitale versie van het Holland Festival in 2020). En ook The Planet – A Lament is opnieuw uiterst actueel en relevant.
Waar gaat de voorstelling The Planet – A Lament over?
‘Het gaat over een tsunami die het land in Papoea teistert en slechts één ei achterlaat als symbool voor energie en voeding. De enige man die is overgebleven moet hier heel voorzichtig mee omgaan. Intussen verandert plastic afval in monsters die het ei willen plunderen, omdat zij ook energie en voeding nodig hebben.’
Een surrealistisch scenario dus?
‘Nou, het heeft meer te maken met folklore. In de fabels uit de Melanesische cultuur komen altijd vogels en eieren voor. In de voorstelling verbeeldt danser Rianto de vogel die de man helpt zijn nest te vinden om het ei uit te broeden. Zijn dansbewegingen zijn geïnspireerd op de Cenderawasih-vogel, een paradijsvogel uit Papoea.’
Papoea, het westelijke deel van het eiland Nieuw-Guinea, is een provincie van Indonesië, maar hoort in etnologisch opzicht bij de eilandengroep Melanesië. Uit het Grieks vertaald betekent Melanesië ‘zwarte eilanden’, een verwijzing naar de donkere huidskleur van de inheemse bevolking.
Waar ligt Melanesië precies?
‘Melanesië is behoorlijk uitgestrekt en bestaat onder meer uit delen van Australië, Filippijnen, Hawaï en Samoa. Het is naast China een belangrijk gebied, omdat het deel uitmaakte van de zijderoute. Vaak wordt de kaart van Melanesië vergeten, terwijl de Tweede Wereldoorlog werd bepaald door de overwinning van de geallieerden, Amerika en bondgenoten, in de regio van Melanesië: Pearl Harbour (Hawaï), de strijd om Nieuw-Guinea (het huidige Papoea en West-Papoea), de slag om Morotai, enzovoort. Dit gebied is zowel in politiek als cultureel opzicht van belang.’
De omvang van Melanesië werd voor Nugroho zelf pas echt duidelijk toen hij van Indonesisch Papoea naar Atjeh, het noordelijkste puntje van Sumatra, afreisde. Na de tsunami van 2004 leidde Nugroho een organisatie in Atjeh die zich richtte op traumatherapie voor vluchtelingen die door de ramp waren ontheemd. Deze ervaring ligt aan de basis van The Planet – A Lament.
Wat is u het meest bijgebleven toen u in post-tsunami-Atjeh aankwam?
‘Ik reisde vanuit Papoea met de motor vanuit het bos, vervolgens op een vrachtwagen naar het vliegveld en toen moest ik nog twee vliegtuigen en een helikopter nemen. Vanuit de lucht zag ik veel water en onbewoond gebied en ik besefte dat de mens niet meer in staat is om een verstandhouding met de natuur te hebben. Een oude man in Atjeh vertelde me dat de natuur een paar minuten voordat de tsunami toesloeg zó ongelooflijk mooi was: “de lucht was rood en de vissen kwamen naar de oppervlakte van het water en begonnen rond te springen op het strand.” Natuurlijk was ik onder de indruk van de lijken die in de rivieren dreven, maar wat deze man zei, raakte mij het meest. De mensheid is niet meer in staat om de mysteries van deze wereld te interpreteren.’
Hoe vaak komen natuurrampen voor in Indonesië?
‘Heel vaak. Alleen al in het jaar 2019 hebben er meer dan 3.500 natuurrampen plaatsgevonden. Je moet niet vergeten dat er meer dan honderd actieve vulkanen zijn, Indonesië ligt in de zogenaamde Pacifische Ring van Vuur.’
Leeft het klimaatprobleem in Indonesië?
‘Je kunt de mensen er bewuster van maken, maar de industrialisatie in Indonesië is erg groot. De palmolie-industrie is gigantisch en vernietigt de diversiteit van de bebossing, zodat er meer kan worden verdiend. De flora en fauna van Indonesië zijn heel divers en passen niet in zo’n eentonige omgeving. Natuurrampen zijn onvermijdelijk.’
Neemt de regering maatregelen om de klimaatrampen tegen te gaan?
‘Vanuit de overheid gebeurt er niet zoveel. Er zijn wel internationaal gefinancierde bewegingen om onder meer het afvalprobleem op toeristische plekken, zoals Bali, aan te pakken. Het is een dilemma en in feite heel ironisch: mensen investeren meer in dingen die ‘dood’ zijn, zoals plastic, gebouwen, wegen, auto’s, dan dat ze levende dingen koesteren. We laten zulke dode objecten groeien en de levende dingen bedekken. Aarde, water, vuur en wind krijgen steeds minder ruimte om te spelen, om zichzelf uit te kunnen drukken. Tijdens de tsunami in Papoea vroegen de mensen zich af waarom de golven het vasteland bereikten. Misschien begrijpen ze dat de golven geen ruimte hebben om te spelen, er zijn hotels, boulevards, huizen… Als mensen alles afsluiten veroorzaakt dat veel problemen. Een goed voorbeeld hiervan is natuurlijk Jakarta, de zinkende hoofdstad van Indonesië. De stad ligt onder de zeespiegel en door de modernisatie en verstedelijking kan het water tijdens het regenseizoen nergens terecht, wat er een constante reeks van overstromingen veroorzaakt.’
Indonesië is een land met een grote moslimbevolking. De eilanden die tot de Melanesische cultuur behoren, zijn daarentegen overwegend christelijk. Nugroho zelf is als moslim geboren, maar katholiek geschoold. Hij heeft zich ondergedompeld in de klaagzangtraditie, die teruggaat tot het Helleense Griekenland, de Indiase Veda’s en het Oude Testament.
Waar komt uw interesse voor het lamento (klaaglied) vandaan?
‘In 1984 of 1985 was ik in Larantuka op Flores rond Pasen. Semana Santa wordt er groots gevierd, al vanaf de 16e eeuw. Voor de processie op Goede Vrijdag ter ere van Jezus Christus worden de zangers uitgekozen door de lokale koning. Bij elk van de acht haltes zingt de klaagzanger één lied. Dezelfde traditie kwam ik tegen op het Italiaanse eiland Procida bij Napels. Daarna ben ik drie of vier keer teruggegaan naar Larantuka. Ik raakte geobsedeerd door het lamento, omdat dat het diepste lied voor de mensheid is. De liederen gaan over leven, dood, oorlog en rampspoed. De mondelinge traditie loopt door families die de liederen bewaren en nieuwe klaagzangen samenstellen om de levensverhalen van de onlangs overledenen te vertellen.
Septina Rosalina Layan, een musicoloog, zangeres en componist, die uit zo’n familie komt, vormde mijn ingang tot deze traditie. Zij is de solozangeres in The Planet – A Lament. Ik ontmoette haar twee jaar geleden in Solo. Ze had onderzoek gedaan naar klaagzangen over milieukwesties in verschillende Papoease dorpen. Ik vroeg haar om lokale klaagliederen uit te kiezen en te arrangeren voor een koor. Door haar worden die liederen nu ook in muziekschrift overgeleverd en kan de planeet door een nieuwe generatie opnieuw beweend en bezongen worden op een moderne manier.’
Wat is kenmerkend aan de liederen uit Melanesië?
‘Er zijn veel invloeden van buitenaf, in de loop van de eeuwen vooral van de missionarissen uit onder andere Nederland, Portugal en Duitsland. De kerk gebruikt over het algemeen alleen liederen die diatonisch (7 tonen in een octaaf) zijn. Daarom hebben wij ons juist gericht op de pentatonische liederen (5 tonen in een octaaf) die in de dorpen mondeling zijn overgeleverd, die dus verder niets met de kerk of met de Indonesische staat te maken hebben.’
Hoe kwam de samenstelling van de cast van The Planet – A Lament tot stand?
‘Ik heb het 15-stemmige Mazmur Chorale koor zelf uitgezocht, het komt uit Kupang op Timor (Oost-Nusa Tenggara). Zangers die de Melanesische ziel aanvoelen. De cast komt verder van verschillende eilanden. De dansers en spelers komen uit Papoea, Nieuw-Guinea en Java. Er moest door die onderlinge afstand apart van elkaar worden gecreëerd en gerepeteerd. Dat was niet gemakkelijk. We zijn slechts zes keer bij elkaar gekomen om er een geheel van te maken.’
Aan de voorstelling zijn naast Septina, die de klaagliederen heeft uitgezocht en gearrangeerd, nog twee componisten verbonden: Taufik Adam en Nursalim Yadi Anugerah. Tauflik was in 2017 een van de jonge Indonesische componisten van wie het Duitse Ensemble Modern een programma op het Holland Festival presenteerde. Tauflik schreef het stuk Balayia dat in de taal van de Minangkabau ‘de zee kiezen’ betekent. Nursalim Yadi Anugerah is ook de compnist van Ine Aya’ dat eveneens onderdeel is van het Holland Festival dit jaar.
‘Taufik Adam ontmoette ik op het Holland Festival, zijn muziek sprak mij zeer aan. Taufik komt uit West-Sumatra en Yadi komt oorspronkelijk uit Kalimantan, beiden wonen in Jakarta. Ik heb hun gevraagd om zonder muziekinstrumenten muziek te componeren, dus alleen geluiden en zang.’
Hier in het Westen horen we niet veel over Papoea en Nusa Tenggara en ook in de Indonesische media worden de mensen en culturele uitingen genegeerd of gemarginaliseerd. De binnen- en buitenlandse pers laat meestal alleen een negatieve kant zien: protesten, discriminatie en armoede.
Waarom is het zo belangrijk dat er meer aandacht komt voor de Melanesische cultuur?
‘De typische culturele uitingen, zoals dans en zang uit Papoea en Nusa Tenggara, zijn zelden zichtbaar. We geven door de voorstelling The Planet – A Lament een internationaal podium aan de stem van de Melanesiër. Ik vind het heel belangrijk dat Papoea een nieuw verhaal kan vertellen in een moderne expressievorm.’
Is er nog hoop voor onze planeet?
‘De klaagzang nodigt uit tot traumaverwerking en rouw, door samen te zingen en samen na te denken over onze hedendaagse problemen. Het gaat niet om het vinden van (politieke) antwoorden, maar om met onze gevoelens, vanuit onze ziel, een dialoog te kunnen voeren met de natuur door middel van fabels en liederen.
Er zullen veel mysterieuze gebeurtenissen plaatsvinden in de wereld van nu, zowel door de klimaatverandering als door de opkomst van epidemieën zoals het huidige coronavirus. Ze vereisen dat we nadenken over de manier waarop we met de macrokosmos communiceren. De pijn zit niet alleen in òns lichaam, ook de natuur wordt ziek. In de klaagliederen is er altijd nieuwe hoop, want we kunnen ons vermogen om te overleven doorgeven aan de nieuwe mens. Daarom vind ik klaagzangen zo fascinerend. Er zijn altijd twee kanten: dood en verlichting. Maar ze bevatten ook altijd een boodschap over hoe de mens verder kan leven.’
The Planet – A Lament
21 – 22 juni live in ITA
22 juni, stream
info & tickets